Zasady przypisania odpowiedzialności. Kiedy musimy płacić odszkodowanie?

W polskim prawie cywilnym można wyróżnić kilka zasad przypisania odpowiedzialności. Człowiek może ponieść odpowiedzialność nie tylko za swoje czyny, ale również za cudze.

Czyn niedozwolony jest zdarzeniem wyrządzającym szkodę i będącym samodzielnym źródłem powstania nowego stosunku zobowiązaniowego. Nie doszło do niego w związku z istniejącym zobowiązaniem. Nosi on również nazwę deliktu. Osoba ponosząca odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym jest zobowiązana do jej naprawienia. W przypadku odpowiedzialności deliktowej dłużnik nie zawsze może zostać od razu zidentyfikowany. Drugim rodzajem odpowiedzialności jest odpowiedzialność kontraktowa.

Zasada winy

Odpowiedzialność za własne czyny opiera się na zasadzie winy. Jeżeli został on popełniony przez osobę prawną, to uwzględnia się winę osoby pełniącej funkcję organu zarządzającego. Wina jest przypisywana osobie, która swoim zachowaniem doprowadziła do powstania szkody. Może być ona skutkiem działania lub zaniechania. Na winę składa się bezprawność działania i naganną decyzję człowieka w związku z popełnionym przez niego czynem bezprawnym. Bezprawność czynu może zostać wyłączona przez:

– obronę konieczną

– stan wyższej konieczności

– dozwoloną samopomoc

– zgodę poszkodowanego

Przy określaniu winy człowieka należy przeanalizować jego psychikę. Wina może być poniesiona tylko przez osobę dojrzała psychicznie i poczytalną. Stwierdzenie niepoczytalności sprawcy lub braku odpowiedniego wieku powoduje wyłączenie odpowiedzialności na zasadzie winy. Niepoczytalność może wynikać z niedorozwoju umysłowego lub choroby psychicznej. Dobrowolne użycie napojów odurzających, albo innych tym podobnych środków powodujących zakłócenie czynności psychicznych nie powoduje wyłączenia odpowiedzialności. Dziecko poniżej 13. roku życia nie ponosi odpowiedzialności deliktowej. Ukończenie trzynastu lat jest tak zwaną granicą odpowiedzialności deliktowej.

Zasada ryzyka

Zasada ryzyka jest regułą wskazującą, że odpowiedzialność należy przypisać podmiotowi eksploatującemu urządzenia niebezpieczne dla środowiska, albo posługuje się nimi w celu realizacji swoich zamiarów. Powinien on ponieść konsekwencje szkody wynikającej z eksploatowania lub posługiwania się takimi urządzeniami. Granicą odpowiedzialności jest siła wyższa (łac. vis maior). Wśród prawników ścierają się dwie koncepcje siły wyższej:

– subiektywna

– obiektywna

Subiektywna koncepcja siły wyższej wskazuje na to, że jest ona zjawiskiem, któremu nie można zapobiec nawet przy dołożeniu nadzwyczajnych starań. Według obiektywnej koncepcji siły wyższej jest ona zewnętrznym zjawiskiem pojawiającym się gwałtownie i nieoczekiwanie. W polskim orzecznictwie pod pojęciem siły wyższej należy rozumieć wystąpienie zewnętrznego zjawiska, którego nie można przewidzieć i mu zapobiec.

Zasada słuszności i gwarancyjno-repartycyjna

Ostatnie z reguł przypisywania odpowiedzialności to zasada słuszności i zasada gwarancyjno-repartycyjna. Zgodnie z zasadą słuszności należy przypisać odpowiedzialność określonemu podmiotowo z uwagi na silne motywy etyczne wskazane w zasadach współżycia społecznego. Zasada słuszności występuje dość rzadko i posiada subsydiarny charakter. Zasada gwarancyjno-repartycyjna stale się rozwija. Zakres jej zastosowania ciągle się poszerza. Odpowiedzialność, o której mowa jest uzasadniana współuczestnictwem potencjalnych sprawców szkód w tworzeniu funduszu, z którego zostają wypłacane odszkodowania.